inleiding 2015

ETIENNE KERKHOF: “BESPIEGELINGEN”

(Tekst bij de vernissage van de tentoonstelling op vrijdag 17 april 2015 in Campo Santo – Sint-Amandsberg)

Dames & heren,

Bespiegelingen vooronderstellen een spiegel, dat vreemde voorwerp dat we als kind in huis hebben leren kennen, hangend op een bijzondere plek aan een muur van de inkomhal of gevestigd aan een kleerkast of in de badkamer boven de wastafel. Als bijzonder voorwerp is het een enigmatisch instrument dat ons op de een of andere manier aantrekt, uitdaagt en ja, ons soms ook afstoot of irriteert. Het duurt enige tijd vooraleer we de spiegel niet uitsluitend als iets raadselachtigs zien, maar ook als een functioneel stuk huisraad. Ik ben er niet van overtuigd dat het ons lukt de spiegel louter functioneel te zien, dit om die eenvoudige, maar ook onthutsende reden dat wij het zijn die in de spiegel object van bekijken & beschouwing zijn & dat we eigenlijk willen weten hoe we er uitzien. De spiegel is het instrument of medium in de nieuwsgierigheid voor onszelf. De spiegel is een spiegel voor ons, omdat we willen weten hoe het met ons gesteld is, hoe anderen ons vandaag zullen zien, of ons dasje goed zit of die inkijk uitdagend genoeg is of nog voldoende flatterend.

Is de spiegel in onze contreien voor de meeste mensen een onmisbaar ding voor de dagelijkse mise-en-scène, zij is ook een gevaarlijk tuig, want wie voor de spiegel huichelt of naïef is, toont zich de mauvaise foi. Voor de spiegel spelen we het spelletje van het verschalken, een spelletje dat we nooit kunnen winnen. Inderdaad, de spiegel kan ons in onze ijdelheid zo vreselijk ontgoochelen & ontmoedigen – & dit niet alleen ’s ochtends na een woelige nacht. Daarom zijn er mensen die geen spiegel in huis willen, omdat ze met zichzelf niet willen geconfronteerd worden. Heel geloofwaardig vinden we zulke mensen niet. We vermoeden dat ze de werkelijkheid ontvluchten & we geloven bovendien dat ze wel andere middeltjes vinden (de spiegel in de lift, in het toilet van het koffiehuis of de weerkaatsende winkelramen op straat) voor de zucht naar bevrediging van de nieuwsgierigheid voor zichzelf. De spiegel bemiddelt nu eenmaal die zelfliefde of... die zelfhaat. Wie ontsnapt aan die nieuwsgierigheid? Aan die ijdelheid?

Het zijn niet alleen de fysieke spiegels die vertellen wie we zijn & hoe we ons voor onze omgeving presenteren. Er zijn daar vooreerst de ogen van de anderen die ons al een & ander vertellen. Ook hun woorden & verhalen zijn spiegels. We zoeken spiegels in films & romans, in het journaal & in krantenberichten, in sportprestaties & in culturele, economische, politieke & sociale successen van anderen. Sommige mensen voelen zich zelfs geroepen om ons een spiegel voor te houden: de artsen (de nieuwe priesters) of de journalisten die, zoals de dominicanen vroeger, van donderpreken houden, de politici & populaire wetenschappers die als onheilsprofeten optreden.

Er zijn ook de kunstenaars. Ik denk dan in de eerste plaats aan de beeldende kunstenaars die iets laten zien wat ons kan bezig houden. Niet per se als een divertissement – dit kan natuurlijk ook – maar als iets wat ons aanbelangt, wat ons interesseert in de betekenis dat wij erbij zouden willen zijn, inter-esse. Zodra we een antwoord geven op: ‘wat hebben wij te maken met het getoonde kunstwerk?’ Spreken we ons uit over onze verhouding tot de werkelijkheid of tot de wereld die wordt opgeroepen in een bepaald werk, een schilderij, een collage, een ets, litho of een tekening. Antwoorden op vragen als ‘wat heb ik hiermee te maken?’ of ‘bemiddelt dit werk iets van mij buiten mij?’ zijn geen vrijblijvende antwoorden, ze doen ons ook vragen stellen die ons met onszelf confronteren.

Geven we onszelf de tijd om bij een kunstwerk met onszelf in gesprek te gaan, dan ontstaat er een verhaal dat zowel een verhaal is van het kunstwerk als een verhaal van onze biografie. Terecht spreken we dan van zelfbespiegelingen. Natuurlijk zijn deze verhalen niet altijd hoogdravend, dat hoeven ze ook niet te zijn, want ons leven is zelden sensationeel. Maar die verhalen kunnen pittig zijn & in andere omstandigheden bevestigend, bemoedigend, troostvol. In dat laatste geval voelen we het vredige van de schoonheid, van een gemoed in balans & rust. Hoe ouder we worden, hoe meer we van zulke esthetische kunstwerken verwachten. Vooral dat ze ons uitnodigen lang te blijven kijken zonder verdere bedoeling. We verwijlen bij zulke werken. Het is begrijpelijk dat we daarin selectief worden.

Er is toch nog iets anders waartoe de ‘kunst als spiegel’ ons uitnodigt. Een treffend voorbeeld hiervan, krijgen we door Etienne Kerkhofs werken. Het gaat hier om de uitnodiging het vreemde van onszelf niet uit de weg te gaan. Dit lijkt me heel karakteristiek voor het werk van Etienne Kerkhof, de grafische kunstenaar die ik als jonge student in Sint-Lucas in de tweede helft van de jaren zestig heb leren kennen & appreciëren, iemand met een ruime culturele, filmische, literaire & muzikale belangstelling & met een artistieke gedrevenheid. Dat hij al heel vroeg belangstelling toonde voor allegorieën & hun zinnebeelden, voor mythische figuren in het surrealisme, voor het werk van Franz Kafka, enzovoort zal wel niemand verbazen. Veel is blijven doorwerken tot op de dag vandaag in een vormgeving die in toenemende mate getuigt van verfijning, van subtiliteiten, van een zin voor nuances.

De allegorie & haar metaforen of beelden hebben betrekking op het andere. Etienne Kerkhof houdt niet op het andere dan het gewone, het andere dan het vanzelfsprekende te tonen. Dit is geen bluf, ook geen goedkope provocatie, maar een zaak van onze werkelijkheid. Het is niet waar dat de spiegel ons onmiddellijk onweerlegbare waarheid toont. Nee, de spiegel toont ons een reflectief beeld dat in de reflectie vertelt dat we niet transparant zijn, dat we onszelf niet ontmaskeren. In ons & in de natuur huist of woont echter ook iets anders. Er iets vreemd in & voor onszelf, soms iets dat echt unheimlich vreemd is. Herkennen we niet altijd de vormen die Etienne Kerkhof ons toont, blijf toch kijken, Dames & Heren, blijf kijken. Het verhaal van het andere komt. Het andere in ons & in de natuur dat niet altijd verontrustend is, maar dat ook vredig kan zijn, krijgen we hier aangeboden. Daarvoor zijn we de kunstenaar Etienne Kerkhof bijzonder dankbaar.

Jacques De Visscher